Czym jest deinstytucjonalizacja?

Desitytucjonalizacja – jedno słowo, wiele definicji

Deinstytucjonalizacja (skrót DI) to proces złożony i wielowymiarowy, dlatego trudno o jego jedną, wiążącą definicję. Pewne i niezaprzeczalne jest to, że „DI to proces dalekowzroczny i osobocentryczny”[1].

W różnych definicjach podkreślane są różne aspekty DI, np. UNICEF[2] i Komisja Europejska[3] tłumacząc na czym polega deinstytucjonalizacja, zwracają uwagę na następujące jej cechy: rozwój usług środowiskowych w lokalnych społecznościach, rozwój usług profilaktycznych, wdrażanie nowych rozwiązań w zakresie opieki i wsparcia, respektowanie praw mieszkańców do decydowania o sobie. Ostatecznie, w myśl zapisów definicyjnych przyjętych przez UNICEF i Komisję Europejską, celem wdrażania DI jest stworzenie alternatywy i prewencji wobec usług w instytucjach opieki całodobowej, szczególnie tych dużych.

Powyższe aspekty znajdują również swoje odzwierciedlenie w definicjach DI prezentowanych przez polskich ekspertów i naukowców zajmujących się badaniem tego procesu, np. Mirosław Grewiński i Joanna Lizut[4] opisują DI jako proces przesuwania świadczenia usług społecznych do środowiska i miejsca zamieszkania obywateli, tak, aby mieli oni szansę pozostać w naturalnym środowisku zamieszkania w myśl zasady tożsamości. Autorzy podkreślają w ten sposób prawo do wyboru formy wsparcia.

Słowo ”deinstytucjonalizacja” może budzić pewne kontrowersje, szczególnie w aspekcie związanym z ograniczeniem działalności instytucji wsparcia całodobowego.W niektórych definicjach czytamy o „likwidacji”, „ograniczeniu działalności”, „wyeliminowaniu konieczności opieki instytucjonalnej”. Branżowe dyskusje w tym zakresie trwają. Natomiast istotne w analizowaniu tematyki DI, również w kontekście ograniczania działalności pewnych placówek, jest doprecyzowanie adresata tego procesu, jego oczekiwań, potrzeb, profilu społeczno-demograficznego i stanu zdrowia. I tak, DI w kontekście usamodzielnianych wychowanków pieczy zastępczej, będzie wdrażana innymi narzędziami i usługami, aniżeli w przypadku sprawnych fizycznie osób starszych, które mają tymczasowe problemy w codziennym funkcjonowaniu, osób z niepełnosprawnością intelektualną wysoko funkcjonujących w środowisku zamieszkania, czy osób chorujących psychicznie lub doświadczających zaburzeń psychicznych, wracających do swojego środowiska zamieszkania po hospitalizacji.

W regionalnym dokumencie – „Wielkopolskim Planie Deinstytucjonalizacji i Rozwoju Usług Społecznych” (WPDI), prezentujemy rozumienie DI, przyjęte przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Poznaniu, w którego centrum jest człowiek, jego podmiotowość i potrzeby, następnie zaś zmiany organizacyjne w zakresie form świadczenia wsparcia. W związku z tym, iż zakres dokumentu WPDI wykracza poza procesy i działania, które odnoszą się stricte do interwencji możliwych do sfinansowania ze środków pochodzących z UE zdecydowano się przyjąć autorską definicję, która rozszerza rozumienie określone w Wytycznych.

Deinstytucjonalizacja w WPDI rozumiana jest jako[5]:

1. Proces rozwoju usług świadczonych w lokalnych społecznościach. Proces, który ma w efekcie doprowadzić do sytuacji, w której opieka instytucjonalna nie musiałaby stanowić pierwszej propozycji pomocy, a poziom wsparcia mógłby być stopniowalny przy pomocy usług świadczonych w środowisku. To nie jest tylko zmiana ilościowa – większa liczba usług, to również zmiana jakościowa – systemowa regulacja w zakresie innego sposobu administrowania usługami.
2. Zagwarantowanie oraz respektowanie prawa do decydowania o sobie oraz wyboru sposobu spędzenia swojego życia. Każdy człowiek ma prawo wyboru środowiska życia oraz formy realizowania usług wspierających codzienne funkcjonowanie.
3. Działanie zmierzające do poprawy sytuacji osób aktualnie zamieszkujących w instytucjach całodobowych, które z uwagi na stan zdrowia, poziom niesamodzielności lub wyrażoną chęć dalszego zamieszkiwania w placówce, nie będą zainteresowane zmianą formy wsparcia.
4. Wspieranie opiekunów nieformalnych, w tym rodzinnych w realizacji opieki.
5. Rozwiązanie niektórych problemów społecznych, których z założenia nie da się rozwiązać w instytucjach całodobowych, a jedynie usługami świadczonymi w środowisku np. kryzys bezdomności.
6. Zapewnienie przez samorządy dostępnych alternatyw w zakresie realizacji usług dostosowanych do potrzeb mieszkańców.
7. Zbudowanie stabilnego, lokalnego systemu usług, a nie tylko działań projektowych, które po zakończonym terminie realizacji znikną bezpowrotnie z terenu gminy wraz z ich realizatorami.
8. Inwestowanie w pozyskanie i rozwój kadry realizującej usługi środowiskowe – opiekunów, asystentów, terapeutów, pracowników socjalnych.
9. Współpraca m.in. z samorządami, realizatorami usług, organizacjami obywatelskimi, kadrą placówek całodobowych oraz innych podmiotów działających w obszarze wsparcia społecznego.

W powyższym rozumieniu, deinstytucjonalizacja nie jest tożsama z likwidacją/zamknięciem placówek opieki długoterminowej. Rozbudowa systemu usług środowiskowych (w tym profilaktycznych) i stworzenie możliwości realnego prawa wyboru usług przez mieszkańców, ma przyczynić się do zmniejszenia zapotrzebowania na miejsca w placówkach całodobowych. Rozpoczynanie procesu DI od zamknięcia palcówek opieki stacjonarnej, stanowiłoby wyraz głębokiego niezrozumienia sedna tego procesu oraz jego głównych postulatów.

Podsumowując, deinstytucjonalizacja to kompleksowy proces, który zmierza do stworzenia alternatywnych form wsparcia poza instytucjami opieki całodobowej, z poszanowaniem praw i potrzeb osób wymagających pomocy. Proces ten wiąże się z transformacją tradycyjnych form opieki. Co najważniejsze - nie oznacza on likwidacji instytucji opieki długoterminowej, ale raczej poszukiwanie równowagi pomiędzy różnorodnymi formami wsparcia. Kluczowe w jego realizacji jest współdziałanie z samorządami, organizacjami społecznymi oraz inwestowanie w rozwój kompetencji pracowników, którzy będą świadczyć usługi w lokalnych społecznościach. Wdrażanie deinstytucjonalizacji powinno więc być procesem przemyślanym, opartym na potrzebach i wyborach samych obywateli, z uwzględnieniem różnorodnych grup i ich specyficznych potrzeb.

[1] https://zamieszkani.org.pl/deinstytucjonalizacja-o-co-tu-kaman/ (dostęp 16.01.2025)

[2] UNICEF, At Home or in a Home?: Formal Care and Adoption of Children in Eastern Europe and Central Asia [„W domu czy w domu dziecka – formalna opieka nad dziećmi oraz adopcja w Europie Wschodniej i Azji Środkowej”], 2010, s. 52.

[3] Europejska Grupa Ekspertów ds. Przejścia od Opieki Instytucjonalnej do Opieki świadczonej na poziomie Lokalnych Społeczności, „Ogólnoeuropejskie wytyczne dotyczące przejścia od opieki instytucjonalnej do opieki świadczonej na poziomie lokalnych społeczności”, Belgia, 2012, s. 28.

[4] Mirosław Grewiński, Joanna Lizut, „Idea, definicje i teoretyczne aspekty deinstytucjonalizacji w polityce społecznej”, [w:] Mirosław Grewiński, Joanna Lizut (red.), „Deinstytucjonalizacja w polityce społecznej – szanse i zagrożenia”, Warszawa 2021, s. 12.

[5] „Wielkopolski Plan Deinstytucjonalizacji i Rozwoju Usług Społecznych”, s. 11-12.

__________________________________________________________________________

Działanie realizowane jest w ramach projektu pt.: „Koordynacja polityki społecznej w Wielkopolsce”, finansowanego ze środków unijnych w ramach Programu Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego 2021-2027 oraz ze środków Samorządu Województwa Wielkopolskiego.

#FunduszeUE #FunduszeEuropejskie